Hoe narcisten tot bloei komen: Over gezonde en ongezonde zelfgevoelens bij kinderen en adolescenten

Samenvatting

Wat is gezonde zelfwaardering? Is positieve zelfwaardering per definitie ook gezond? In deze bijdrage wordt betoogd dat er zowel ‘gezonde’ als ‘ongezonde’ vormen van positieve zelfwaardering bestaan. Kinderlijk narcisme is zo’n vorm van ongezonde, positieve zelfwaardering. Het gaat onder anderen gepaard met emotionele labiliteit, een gebrek aan empathie, een overgevoeligheid voor kritiek en met diverse gedragsproblemen. De eerste empirische bevindingen suggereren dat de ontwikkeling van narcisme aangewakkerd kan worden in de opvoeding. Opvoedpraktijken die eenzijdig zijn gericht op het ophogen van de zelfwaardering (bijvoorbeeld door kinderen het gevoel te geven dat ze unieke talenten hebben, of door positieve vergelijkingen te maken met anderen) kunnen aanzetten tot narcisme. De implicaties voor behandeling worden bediscussieerd. 

Elizabeth is 11 jaar oud. Over het algemeen is ze tevreden met de persoon die ze is. Dit is niet iets wat haar voortdurend bezighoudt, of wat ze steeds probeert uit te stralen naar anderen. Ze geeft simpelweg de indruk waardering te hebben voor zichzelf. Haar positieve zelfbeeld is stevig verankerd in de realiteit. Ze haalt goede cijfers op school, speelt heel goed piano, en ze wordt aardig gevonden door de meeste van haar klasgenoten. Elizabeth is alleen niet zo goed in sport. Hoewel ze dit heel jammer vindt en graag had gewild dat ze wat sportiever was, beïnvloedt dit haar gevoel van eigenwaarde nauwelijks. Elizabeth heeft een stevig en realistisch zelfbeeld, dat niet snel wordt ondermijnd.  

Sarah is ook 11 jaar oud. Ze ziet zichzelf als een speciaal persoon, en voelt zich beter, meer competent dan de meeste van haar klasgenoten. Op een of andere manier doet haar positieve zelfbeeld echter wat kunstmatig, en onecht aan. In werkelijkheid zijn haar competenties niet beter dan die van anderen, maar ze blaast haar zelfwaardering op door steeds weer te proberen indruk te maken op anderen. Ze schept veel op over de dingen waar ze goed in is, en houdt er van om te laten zien wat ze goed kan door anderen af te troeven. Tegelijk is Sarah gevoelig voor negatieve beoordeling door anderen. Ze reageert erg emotioneel en soms vijandig op kritiek, op faalervaringen, of op andere gebeurtenissen die haar zelfbeeld ondermijnen. 

Wat valt er te zeggen over het zelfbeeld van Elizabeth en Sarah? Enerzijds is er duidelijke gelijkenis; beide meisjes hebben een positief zelfbeeld. Anderzijds lijkt hun zelfbeeld nauwelijks meer te kunnen verschillen. Het positieve zelfbeeld van Elizabeth is robuust, stevig verankerd in de realiteit, en wordt gekenmerkt door gevoelens van tevredenheid. Het positieve zelfbeeld van Sarah is onrealistisch, opgeblazen, en lijkt bovenal erg kwetsbaar. In deze bijdrage wordt aan de hand van recente empirische literatuur betoogd dat een positief zelfbeeld niet een uniforme persoonlijkheidseigenschap is, maar verschillende vormen kan aannemen. Sommige vormen zijn ‘gezond’ en hebben een overwegend gunstige invloed op het psychisch en interpersoonlijk functioneren van kinderen. Andere vormen zijn ‘ongezond’ en hebben een ongunstige invloed op het psychisch en interpersoonlijk functioneren van kinderen. Specifiek zal worden ingegaan op ‘kinderlijk narcisme’ als een positieve, maar ongezonde vorm van zelfwaardering. In het laatste deel van deze bijdrage zal worden besproken hoe gezonde en ongezonde zelfwaardering beïnvloed kunnen worden in de opvoeding en behandeling van kinderen. 

Dr. S.C.E.  Thomaes is werkzaam als onderzoeker bij de capaciteitsgroep  Ontwikkelingspsychologie van de Universiteit Utrecht 

Mw. Prof. Dr. H. Stegge is bijzonder hoogleraar  Ontwikkelingspsychopathologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en tevens werkzaam bij PI Research Duivendrecht, een centrum voor innovatie, onderzoek, advies en training in de jeugdzorg en het onderwijs.

Download het rapport: Hoe narcisten tot bloei komen Over gezonde en ongezonde zelfgevoelens bij kinderen en adolescenten

Uit: Tijdschrift voor Kinder- en Jeugdpsychotherapie 2007